De scène is beroemd. In de dansdocumentaire A Dancer’s World uit 1957 maakt Martha Graham (1894-1991) zich op voor de rol van Jokaste in Night Journey, haar choreografie over de oedipusmythe. In welluidend Amerikaans-Engels vertelt zij over de transformatie die een danser ondergaat voor hij of zij het toneel betreedt en de jarenlange inspanningen die de danser zich moet getroosten om zijn of haar rol helder, mooi „en met onvermijdelijkheid” te kunnen dansen. Aan het einde van haar monoloog verlaat zij, Jokaste geworden, de kleedkamer, met een resolute, dramatische zwenkbeweging.
Het is Graham ten voeten uit. Een charismatische persoonlijkheid, zowel op als buiten het toneel. Legende, moeder van de moderne dans, grondlegster van de technische basis waar opeenvolgende generaties choreografen hun eigen vernieuwingen op bouwden.
Een bezoek van haar gezelschap is dan ook altijd een belangrijk evenement op de danskalender. In Nederland is de Martha Graham Dance Company, opgericht in 1926, relatief weinig te zien geweest, maar haar invloed is er niet minder om geweest. De naoorlogse, ontluikende danswereld laafde zich in 1954 aan haar werk, dat een onuitwisbare indruk maakte op choreografen als Rudi van Dantzig, Toer van Schayk en Hans van Manen. Ook de revolutionaire voorstellingen van Koert Stuyf en Ellen Edinoff, beiden studenten aan Grahams school, zijn schatplichtig aan de dansvernieuwing van de Amerikaanse pionier. Via hun werk loopt Grahams ‘bloedlijn’ door in het werk van Krisztina de Châtel, waar de stamboom zich verder vertakte in de creaties van bijvoorbeeld Ann Van den Broek en Cecilia Moisio.
Nieuwe techniek
Over Grahams betekenis voor de danskunst bestaat geen discussie: zíj was degene die in de jaren twintig een nieuwe techniek begon te ontwikkelen en – anders dan die andere pionier, Isadora Duncan – te systematiseren. Op de golf van een nieuw, Amerikaans zelfbewustzijn richtte zij haar blik niet meer op het oude Europa, maar op de Nieuwe Wereld. In plaats van een etherische gewichtloosheid te ambiëren, zoals in het klassieke ballet, koos zij voor de warmbloedige lichamelijkheid en voor aarde. Vloeiende lijnen werden staccato tot hoekige sequenties gebroken, het naar de hemel reikende lichaam kromde zich en keerde naar binnen, naar het lichaamscentrum.
Vooral dat laatste aspect vormt voor dansers en dansmakers van nu nog altijd een inspiratiebron. De Châtel noemt haar affiniteit „puur technisch”, al was het maar omdat haar leermeester Stuyf Grahams techniek volledig had ontdaan van de psychologische connotaties die de Amerikaanse eraan verbond. „Bij Stuyf was het centrum alles. Niet om je emotie uit te halen, zoals bij Graham, maar omdat je daarmee controle hebt, compact kunt bewegen.”
Ook voor anderen is de nadruk op het lichaamscentrum een belangrijk ankerpunt. „Ik gebruik dat wel in mijn werk”, zegt Conny Janssen, die tijdens haar opleiding veel Grahamlessen volgde. „Niet de pure Graham-techniek, maar ik maak wel gebruik van buik, torso en adem als sturende factoren voor beweging en emotie.” Cecilia Moisio is gefascineerd door het effect van Grahams ‘contraction-and-release’-techniek (waarbij de torso zich door aanspanning en loslating van buik- en borstspieren samentrekt en weer opricht). „Daardoor kom je bij je emotie en je kracht. Met een sterk centrum kun je ook snel bewegen, heb je controle als je naar de grond gaat – Graham was de eerste die vloerwerk in haar techniek opnam.”
Voor Alida Dors, die haar hiphopachtergrond gebruikt in hedendaagse choreografieën, waren Grahams ideeën een spannende ontdekking. „Hoe je je lichaam door naar het centrum te gaan in een bepaalde staat kunt brengen, een emotie opwekken bij jezelf en het publiek, zonder dat je die hoeft te acteren – daar kan ik nog wel tíg jaar mee door.”
Jongere generaties
Graham is dus nog altijd relevant, ook voor jongere generaties. De vaak psychologisch, mythologisch of literair geïnspireerde thema’s die Graham inspireerden, vinden bij hen minder weerklank. „Die contractions en dat gedoe over het onderbewuste. Daar wordt nu om gelachen”, stelt De Châtel. En toegegeven, ook voor de toeschouwer van nu is de vaak zwaar aangezette dramatiek, met zijn bijna groteske uiting van emoties, soms lastig te verteren. Niet voor niets is Graham regelmatig genadeloos gepersifleerd. Maar als dansers haar choreografieën uitvoeren met totale overtuiging en een perfecte beheersing van de stijl, blijft de historische bril moeiteloos op zijn plaats.
Haar oeuvre bevat ook uitgesproken pareltjes, waaronder Chronicle en Ekstasis (beide in Holland Dance Festival). Dors noemt de iconische solo Lamentation uit 1930, waarin de danser, gehuld in een elastische stoffen koker, op een bankje beweegt: „Zo abstract, en toch emotioneel én met ruimte voor interpretatie. Hoe ze daar zit en speelt met codes van wat dans is en niet. Dat vergt moed. Daar heeft ze destijds niet alleen maar applaus voor gekregen.”
Zelfs het radicale dans-performanceduo Florentina Holzinger en Vincent Riebeek heeft met een schuin oog naar het werk van de Amerikaanse gekeken. In hun productie Wellness (2013) is een deel uit Acts of Light (1981) verwerkt. „We zagen een verband tussen onze manier van werken en het ritualistische karakter van die choreografie”, mailt Holzinger. „Dat overmatig expressieve en dramatische staat ook dicht bij ons.”
En zo „blijft het doorkantelen”, aldus Janssen, die als het even kan zeker gaat kijken. „Om te zien wat het nu weer met me doet. Het blijft ook mooi te beseffen dat je deel bent van een keten.” Maar eigenlijk, vindt ze, geldt het voor elke dansliefhebber: „Graham moet je ten minste één keer in je leven hebben gezien.”
Martha Graham Dance Company. 7, 8, 10 en 13/2. Holland Dance Festival: 25/1 t/m 11/2. Inl: holland-dance.com
Correctie: in een eerdere versie van dit artikel stond dat de Martha Graham Company tijdens het Holland Dance Festival optreedt van 7 t/m 13 januari. Dit is aangepast naar de juiste data.
Een versie vandit artikelverscheen ook inNRC Handelsbladvan 4 januari 2018.
